Fen Bilgisi ve Matematikte Kullanılabilecek Yardımcı Teknolojiler
Abaküs, görme engelli öğrencilerin matematikte işlem yapmak amacıyla kullandıkları araçlardan biridir. Sayıları ifade etmek ve hesap yapmak amacıyla belirli bir sistem dâhilinde dizilmiş boncuklardan oluşmaktadır. Abaküs, görme engelli öğrencilerin özellikle erken matematik gelişimlerinde yaygın bir şekilde kullanılan önemli bir araçtır (Tebo, 2016). Daha büyük yaştaki görme engelli öğrenciler tarafından da pratik bir araç olarak kullanılmaktadır. Abaküsler, taşınma bakımından kolay, maliyeti düşük ve kullanım olarak pratiktir (Çakmak, 2005). Erken sayı kavramları, kesirler ve dört işlemin öğretiminde kâğıt-kalemle işlem yapmanın yerine abaküsler kullanılmaktadır. Hesap makinesi ile kıyaslandığında hesaplama yapmak için düşük teknolojili araçlardır.
Taylor kasa, görme engelli öğrencilerin matematik işlemlerinin daha üst aşamalarında karşılaşabilecekleri daha karmaşık ve zor işlemleri yapabilmeleri için kullanılan bir araçtır (Çakmak, 2005). Taylor kasa, üzerinde delikler olan kare bir levha ve bu levha üzerindeki deliklere yerleştirilebilen köşeli taşlardan oluşmaktadır. Bu taşların levha üzerinde deliklere yerleştirilmesi ile kullanılır. Taşların deliklerin üzerine yerleştirildikleri konumlarına göre rakamlar elde edilir ve matematik işlemleri için gerekli olan temel semboller oluşturulur (örn., toplama, çıkarma sembolleri).
Küptaş kasa ve küp taşlar, görme engelli öğrencilere matematik işlemlerini öğretirken ilk aşamada kullanılan bir araçtır (Çakmak, 2005). Küptaş kasa, üzerinde kare çukurlar bulunan bir levhadan oluşmaktadır. Küp taşlar ise alt ve üst tarafı kabartma noktalar (rakamlar) olmak üzere küp biçimindeki taşlardan oluşmaktadır. Küp taşların üzerinde Braille rakamlarının sembolleri (noktaları) ve işlem işaretleri yer almaktadır. Küp taşların küp taş kasa üzerindeki kare çukurlara çeşitli konumlarda yerleştirilmesi ile rakamlar yazılmakta ve matematik işlemleri yapılmaktadır.
Görme engelli öğrencilerin geometri ile ilgili çizmesi gereken işlemleri kabartma olarak yapabilmeleri için özel olarak geliştirilmiş bazı araçlar bulunmaktadır.
Braille cetvel, iletki ve gönye görme engelli öğrencilerin ölçme işlemi yapabilmeleri için kullanılan araçlardır. Bu araçların üzerinde Braille yazı ile kabartma harfler ve sayılar bulunmaktadır. Bu sayede görme engelli öğrencilerin ölçme işlemlerini yapabilmeleri mümkün olmaktadır (Çakmak, 2005). Ayrıca kare, üçgen vb. geometrik şekillerin kabartma olarak çizilmesinde de bu araçlardan yararlanılır.
raille pergel ve rulet, görme engelli öğrencilerin geometrik şekilleri kabartma olarak çizmelerine yardımcı olan araçlardır. Görme engelli öğrenciler, bu araçları kullanarak görebilen akranları gibi pergeli yerleştirir ve şeklini çizer. Daha sonra kâğıdı ters çevirerek kabartılmış şekli kontrol ederler .
Konuşan hesap makinesi, görme engellilerin hesap yapabilmeleri için geliştirilmiş sesli araçlardan biridir. Görünüm olarak normal hesap makinelerinden farkı yoktur. Sadece yapılan işlemler sesli olarak seslendirilmektedir. Bu sayede, görme engellilerin hesaplama işlemlerini yapabilmeleri ve işlem sonuçlarını sesli olarak öğrenebilmeleri mümkün olmaktadır.
Konuşan (sesli) şerit metreler, görme engellilerin ölçüm yapabilmeleri amacıyla geliştirilmiş araçlardandır. Konuşan metreler, ölçülen nesne veya materyalin uzunluğunu sesli bir şekilde seslendirir. Konuşan metreler, kalem pil(ler) aracılığıyla çalışmaktadır. Taşınması kolay ve pratiktir. Metrik birim üzerinde beş metre mesafeye kadar ölçüm yapılabilmektedir. Metre üzerinde bulunan tuşa basıldığında mevcut uzunluğu söyleme ve son gerçekleştirilen ölçümleri hafızada tutabilme özelliklerine sahiptir.
Konuşan (sesli) renk tanıma cihazları, görme engellilere farklı zeminler üzerindeki renklerin hangi renk olduğunu sesli olarak ifade eder. Renklerin tanınması için cihaz mevcut rengin veya zeminin üzerine getirilir. Cam, kâğıt ve plâstik gibi zeminler üzerindeki renkler algılanıp seslendirilebilmektedir. Renk tanıma cihazları, çok sayıda rengi tanıma kapasitesine sahiptir. Ancak ana renkler ile bunların farklı tonları arasındaki renkleri (ara renkler) seslendirmede bazı sınırlılıklara sahiptir (O’Dywer ve diğ., 2014). Cihaz, kalem pil(ler) aracılığıyla çalışmakta, farklı ses ayarı ve Aslan, C. (2016). Görme engelliler için yardımcı teknolojiler, Bölüm – 3. Editör: Salih Çakmak, Özel eğitim ve yardımcı teknolojiler içinde (s. 56-92). Ankara: Vize Yayıncılık. kulaklıkla kullanım imkânı bulunmaktadır.
Görme engelli öğrencilerin eğitiminde kullanılan ve onların özellikleri dikkate alınarak geliştirilmiş birçok lâboratuar aracı bulunmaktadır (Resim 14). Görme engelliler için tasarlanmış ve onların kullanabilecekleri bazı lâboratuar araçları aşağıda sunulmuştur.
Dinamik hücre modeli, mikroskop aracılığıyla incelenen farklı hücre türlerini görme engelli öğrenciler için modellemek amacıyla kullanılan bir araçtır. Sökülüp takılabilen hücre modeli ile görme engelli öğrencilerin hücre yapıları ve türleri ile ilgili amaçları kazanmaları hedeflenir.
DNA modeli, görme engelli öğrencilere DNA molekülünün yapısını göstermek amacıyla tasarlanmıştır. Modeldeki kuralları ve kavramları belirtmek için renk ve doku zıtlıklarına yer verilmiştir.
İnteraktif periyodik cetvel, görme engelli öğrencilerin periyodik cetvel ve periyodik cetveldeki elementleri öğrenmelerine yardımcı olmak amacıyla tasarlanmıştır. Görme engelli kullanıcılar, bu çalışma seti ile periyodik cetveldeki elementleri tamamlayarak öğrenmelerini geliştirici etkinlikler yapabilmektedirler.
Uyarlanmış şırınga, pipet ve silindir, görme engelli öğrencilerin fen bilgisi, fizik ve kimya derslerinde deney, işlem ve gözlem yapma gibi işlemleri yapabilmeleri için geliştirilmiş araçlardır (Supalo, Mallouk, Rankel, Amorosi ve Graybill, 2008). Genel olarak, görme engelli kullanıcılar için bu hazırlanan araçların üzerinde dokunsal ipuçları ve işaretler bulunmaktadır.
Sesli termometre, oda ve vücut sıcaklığını, ölçüm sonucunu sesli olarak söyleyen araçlardan bir diğeridir. Görme engelli kullanıcılar ölçüm sonucunu sesli olarak öğrenmektedirler. Dokunsal termometrelerde ise farklı dokulu dokunsal göstergeler ve iki farklı renge ayarlanabilir cıva sütunu bulunmaktadır. Farklı ölçüm derecelerini karşılaştırabilme olanağı da sunmaktadır.
Dokunsal anatomi atlası iskelet, kas, sinir, solunum sistemi gibi insan ve hayvan vücudunda yer alan birçok sistemi içeren diyagramlardan oluşmaktadır. Diyagramlar plâstik veya Braille kâğıtlar üzerine basılmıştır. Her diyagramın Braille ile kısa bir açıklaması bulunmakta ve her bölümün üzerinde Braille etiketler yer almaktadır.
Dokunsal grafikler, haritalar ve küreler görme engelli öğrencilere çeşitli figürleri, diyagramları anlamaları ve çeşitli amaçları kazanabilmeleri için geliştirilmiş kabartma araçlardır. Coğrafî bilgiler için ülkelere ait kabartma haritalar ve küreler de bulunmaktadır.
Görme engelli öğrencilerin veri toplama ve analiz etme amacıyla sesli olarak kullandıkları bir lâboratuar aracıdır. Fizik, kimya gibi dersler kullanılabilen araç, çok sayıda sensörü içermektedir.
İğneli sayfa, görme engelli öğrencilerin matematik öğrenmelerini destekleyecek bir araç olarak tasarlanmıştır. Dokunma duyusunu işin içine katarak ve kullanılan aracı üç boyutlu hale getirerek görme engelli öğrencilerin matematik ve matematik ile ilgili işlemleri yapmaları sağlanabilmektedir (Bülbül, Garip, Cansu ve Demirtaş, 2012). Araç ile ilgili çalışmalar ve geliştirilme süreçleri devam etmektedir.
Okuma/Yazmada Kullanılan Yardımcı Teknolojiler
Görme engelliler, okuma-yazma becerilerini genel olarak Braille alfabesi (kabartma yazı) ile öğrenirler. Bu bağlamda, Braille alfabesi ile okuma-yazma öğrenen görme engelli öğrenciler için geliştirilmiş birçok yardımcı teknolojik cihaza rastlamak mümkündür (Cox ve Dykes, 2001). Gelişen teknoloji sayesinde, okuma-yazma becerilerinin öğretiminde Braille alfabesinin kullanımına ek olarak geliştirilmiş yardımcı teknolojilerde bulunmaktadır (örn., ekran okuma programları). Bu bölümde, görme engellilerin okuma-yazma becerilerinde kullanabilecekleri yardımcı teknolojiler açıklanmıştır.
Okuma
Görme engelli bireyler için geliştirilmiş birçok yardımcı teknoloji, bu bireylerin yaşamlarını kolaylaştırmaya odaklanmıştır (Kelly ve Smith, 2011). Bilgisayarlar ve bilgisayar teknolojileri degörme engelliler için önemli rol oynamaktadır. Dünya genelinde, görme engellilerin kullanabilecekleri pek çok yazılım ve donanım geliştirilmiştir. Bilgisayar ve bilgisayar teknolojileri ile görme engelli bireylerin yazılı kaynaklara erişebilmeleri, kitap okuyabilmeleri ve internet kullanabilmeleri mümkün olmaktadır. Aynı zamanda bu teknolojiler iş, eğitim ve günlük yaşam içerisinde başkalarına olan bağımlılığı azaltmaktadır. Bu sayede görme engellilerin üretken ve verimli bir birey olarak hayata katılmaları sağlanmaktadır. Görme engelli bireyler, güncel yazılımların ve programların pek çoğunu kullanabilmektedirler. Bunun için duydukları en özgün ihtiyaç, kullandıkları bilgisayarları ve metinleri seslendiren yazılımlardır(Emiroğlu, 2008). Görme engelliler, ekran okuma programları aracılığıyla bilgisayarları rahatlıkla kullanabilirler. Ayrıca bilgisayarlara ek olarak takılan bazı donanımlar aracılığıyla, ekrandaki yazıları kabartma olarak gösteren (kabartma ekran) bazı teknolojileri de kullanmaktadırlar.
Görme engelli bireylerin bilgisayarları ve bilgisayar teknolojilerini kullanmalarına olanak sağlayan cihazlardan bir diğeri kabartma ekranlardır. Görünüm olarak ekrandan ziyade, kabartma yazı sayfasına benzemektedir. Kabartma ekranlar, bilgisayar ekranındaki bilgileri görme engelli kullanıcılar için Braille alfabesi ile kabartma yazıya dönüştürmektedir (Eskinazi, 2011). Görme engelli kullanıcılar, elleriyle dokunarak okuduğu Braille ekranlar üzerinden bilgisayarları kullanabilirler (O’Dywer ve diğ., 2014). Ayrıca Braille klâvye ile bilgisayara veri ve bilgi girişi yapabilmektedirler. Ancak bu cihazlar ekrandaki yazıları kabartmaya dönüştürürken, resimleri veya grafikleri dönüştürmez. Bu ekranlar, ekran okuma programlarına uyumlu bir şekilde çalışabilir ve seslendirilen metinlerin aynı zamanda kabartma olaraksunulması sağlanabilir.
Yazılı metin okuma araçları, normal alfabe ile hazırlanmış basılı (yazılı) dokümanları seslendirmektedir (O’Dywer ve diğ., 2014). İçerisinde seslendirme programı veya sentezleyici bulunan bu araçlar bir bilgisayara bağlı olarak veya herhangi bir bilgisayara bağlı kalmadan yazılı dokümanları tarayarak okuma sağlamaktadır. Okumak istenilen doküman araca yerleştirilerek okuma işlemi başlatılmakta ve metinler otomatik olarak algılanmaktadır. Bu sayede seslendirme işleminin başlaması için yeniden bir işlem yapılmasına gerek yoktur. Bu araçlar ile dergi, kitap, gazete gibi yazılı dokümanlar görme engelliler tarafından okunabilmektedir. Bu araçlar, doğal insan sesi kalitesinde seslendirme sağlar. Türkçe dil desteği olduğu gibi farklı dil seçenekleri de vardır. Okumayı durdurma–devam ettirme veya hızlandırma–yavaşlatma özellikleri bulunmaktadır. Dinlenen metinlerin ses (örn., mp3) ya da metin (örn., pdf) olarak kaydedilmesine imkân tanımaktadır. Ayrıca dokümanların waw, xml, txt gibi farklı formatlarda kaydedilmesi de mümkündür (Milli Eğitim Bakanlığı [MEB], 2013). Bazı modellerinde hece veya kelime olarak okuma özellikleri vardır. Kabartma ekran gibi bazı yardımcı teknolojilerle uyumlu bir şekilde kullanılabilme özelliği vardır.
Optik karakter tanıma yazılımı, bilgisayara bağlanan ve görme engellilerin okuma yapabilmesine olanak sağlayan bir teknolojidir. Ekran okuma ya da ses sentezleyici programlar ile eş güdümlü olarak çalışabilmektedir. Okunan veya taranan metinlerin kaydedilmesi ve seslendirilmesi mümkündür.
Yazma
Yazı (Braille) tabletleri ve yazı (çivi) kalemleri, görme engellilerin kullandığı yazma araçlarından biridir. Yazı tableti ve yazı kalemi görme engelliler için normal kâğıt–kaleme eş değerdir ve görme engelliler tarafından sıklıkla kullanılmaktadır (Tebo, 2016). Yazı tabletleri ve kalemleri, teknolojik olmayan cihazlar olarak ifade edilebilir. Ancak, bu araçlar görme engelli öğrencilerinnot almaları, ödev hazırlamaları gibi birçok yazma işlemini yapmalarına olanak sağlar. Ancak uzun zaman gerektiren yazma becerilerinde yazı tabletleri ve kalemleri pratik değildir.